واردات 40 برابری ماشین آلات نسبت به صادرات آن، بازخوانی تجربه ناموفق انتقال فناوری در حوزه نفت - دیتاپد

به گزارش خبرنگاران، ماشین سازی و صنعت ساخت ماشین آلات و تجهیزات خطوط فراوری صنعتی، یکی از زیرساخت های زیربنایی است، به گونه ای که به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه یافتگی صنعتی و فراوریی هر کشوری به شمار می رود.

آنالیز صنعت ماشین سازی کشور نشان می دهد که علی رغم داشتن ظرفیت های انسانی بالا و فرصت های صنعتی و بازار مناسب در داخل و منطقه، توان رقابت با رقبای خارجی را ندارد و در این میان یکی از مهمترین موانع رشد شرکت های فعال در حوزه طراحی و ساخت ماشین آلات صنعتی، عدم توفیق در بازاریابی و فروش محصولات و همچنین نداشتن ابزارهای مالی مناسب برای رقابت با ماشین آلات وارداتی است.

هر چند که واردات ماشین آلات صنعتی می تواند منجر به انتقال فناوری به کشور گردد؛ ولی به گفته محققان، انتقال فناوری غیر از ماشین آلات به دانش فنی فراوری و نیروی انسانی متخصص احتیاج دارد و در غیر این صورت، شرکت های خریدار، قادر به نوآوری در محصولات فراوریی نخواهند بود؛ اتفاقی که در صنعت نفت نیز بارها تجربه شده و بسیاری از پروژه ها، به صورت کلید در دست (Turn Key) به اجرا درآمده و برای واحدهایی مثل فراوری اولفین، چندین بار هزینه انتقال فناوری به شرکت های خارجی پرداخت شده است.

در یادداشتی که دکتر رضا اسدی فرد، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست جمهوری و مدیر برنامه شبکه آزمایشگاهی فناوری های راهبردی و احمد طالبیان مسؤول برنامه حمایت از توسعه بازار ماشین آلات صنعتی پیشرفته ساخت داخل در اختیار خبرگزاری دانشجویان ایران (خبرنگاران) قرار داد، اعلام شده است که بر اساس آمارها واردات سالانه ماشین آلات صنعتی خطوط فراوری به کشور حدود 4 میلیارد دلار برآور شده است و این در حالی است که اگر واردات ماشین آلات به صورت هدفمند و با توجه به توانمندی های ماشین ‬ سازی داخلی انجام گردد، به بهبود فنی و کیفی ماشین آلات ساخت داخل یاری خواهد نمود.

جزئیات این یادداشت به این توضیح است:

زمانی که پای صحبت سازندگان داخلی صنعت ماشین‬ سازی می نشینیم، مهمترین دغدغه‬ آنها عدم نظارت صحیح بر واردات است. آنالیز آمار گویا است که همیشه واردات ماشین آلات بیش از صادرات بوده و تراز تجاری آن منفی است.

در بین بخش های مختلف صنعتی در کشور، بیشترین تراز تجاری منفی به صنعت ماشین سازی تعلق دارد. 40 برابر شدن واردات ماشین آلات صنعتی نسبت به صادرات آن در بهترین سال ها نیز مؤیّد این مطلب است که عدم مدیریت صحیح، موجب ورود بی رویه ماشین آلات به کشور شده و عواقب منفی زیادی به دنبال خواهد داشت.

تراز تجاری منفی در صنعت ماشین سازی در مقایسه با دیگر بخش های صنعتی کشور، به گونه ای است که واردات سالانه ماشین آلات صنعتی خطوط فراوری به کشور، حدود 4 میلیارد دلار برآورد شده، در حالی که در حوزه صادرات، در بهترین سال ها، این رقم تنها حدود 100 میلیون دلار بوده است. این آمار، نشان می دهد واردات در این صنعت 40 برابر صادرات است و در دولت های نهم و دهم (1384 تا 1392) نیز در مجموع 40 میلیارد دلار ماشین آلات وارد کشور شده است.

وابستگی بیش از حد و اثرات آن در دوران تحریم

متأسفانه سیاست گذاران صنعت کشور چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن، به این نکته مهم توجه نداشته اند که وابستگی در زمینه ماشین آلات صنعتی، به معنی وابسته بودن در مهمترین، حیاتی ترین و با ارزش افزوده ترین حلقه‬ زنجیره‬ ارزش صنعتی است. چیزی که در سال های تحریم اثر خود را به خوبی نشان داد و شرکت های غربی و هم پیمانان آنها، نه تنها تجهیزات و ماشین آلات جدید را به ایران نفروختند، بلکه از پشتیبانی ماشین آلات قبلاً فروخته شده‬ خود نیز از نظر تأمین قطعات و خدمات ‬ پس‬ از فروش امتناع کردند.

واقعیت این است که واردات بی رویه ماشین آلات، عواقب منفی متعددی به دنبال دارد؛ اولین اثر آن، وابستگی شدید کشور به ماشین آلات خارجی است که خود مانع توسعه صنایع کشور می گردد؛ چرا که به تدریج، توان نوآوری صاحبان صنایع تضعیف شده و دانش آنها در حد بهره برداری از ماشین آلات تقلیل می یابد و در زمان تحریم، فراورینمایندگان داخلی مجبور به استفاده از ماشین آلات قدیمی و فرسوده وارداتی می شوند و در نهایت، کیفیت فراوری، کاهش و قیمت تمام‬ شده محصولات افزایش می یابد.

از سوی دیگر تضعیف صنعت ماشین سازی داخلی به وسیله واردات بی رویه، منجر به خرید ماشین آلات نامرغوب وارداتی از قبیل فراوریات چینی می گردد که نتایج منفی مشابهی به دنبال خواهد داشت. همچنین واردات ماشین آلات دست‬ دوم نیز با وجود اینکه هزینه خرید اولیه را کاهش می ده، اما منبعی ناکارآمد بوده و به صنایع کشور آسیب می رساند.

آیا واردات همان انتقال فناوری است؟

یکی از دیدگاه های سنتی در سطح مدیریت کلان صنعت کشور این است که واردات، موجب انتقال فناوری می گردد و به توسعه صنعت یاری می نماید، اما واردات لزوماً به معنی انتقال فناوری نیست! انتقال فناوری، غیر از ماشین آلات به دانش فنی فراوری و نیروی انسانی متخصص احتیاج دارد و در غیر این صورت، شرکت های خریدار، قادر به نوآوری در محصولات فراوریی نخواهند بود؛ اتفاقی که در صنعت نفت نیز بارها تجربه شده و بسیاری از پروژه ها، به صورت کلید در دست (Turn Key) به اجرا درآمده و برای واحدهایی مثل فراوری اولفین، چندین بار هزینه انتقال فناوری به شرکت های خارجی پرداخت شده است.

نکته مهم دیگر که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که کشورهای پیشرو، همیشه جدیدترین نسل های فناوری را برای خود نگه می دارند و فناوری هایی را واگذار می نمایند که قبل از انتقال، بیشترین بهره مالی را از آنها برده باشند و در مراحل پایانی چرخه عمر فناوری قرار داشته باشند؛ لذا طبیعی است که نمی توان انتظار داشت که کشورهای دیگر جدیدترین یافته های خود را به راحتی در اختیار ما قرار دهند.

چه باید کرد؟

آیا منع واردات چاره مسائل صنعت کشور است؟ نکته مهم این است که مدیریت واردات، صرفاً به معنای منع آن نیست! تجربه کشورهای پیشرو صنعت نشان می دهد که حجم واردات در آن کشورها کم نیست؛ اما تفاوت، در موقعیت‬ شناسی دولت، وزارت صنایع و اجرای صحیح تصمیمات به اقتضای شرایط است. مثلاً دولت کره جنوبی که رتبه دهم حجم واردات ماشین آلات را دارد، برای تشویق فراوری داخلی در صنعت ماشین سازی، در اواخر دهه 1960 که شرایط فراوری بعضی از محصولات ماشین سازی در داخل فراهم شد، واردات را محدود کرد و برای شرکت هایی که از محصولات ماشین سازی فراوری داخل استفاده می کردند، 10 درصد تخفیف مالیاتی در نظر گرفت، در حالی که پیش از آن، دولت با سیاست های تعرفه ای و اعتباری، خرید کالاهای سرمایه ای وارداتی را ترغیب می کرد.

معضل فقدان کدهای تعرفه دقیق

یکی از مسائل عملیاتی در مدیریت صحیح واردات، فقدان کدهای تعرفه دقیق برای ماشین آلات در سازمان گمرک کشور است. هرچقدر کدهای تعرفه دقیق تر و جزئی تر برای ماشین آلات تعریف شوند، دسته‬ بندی این رشته صنعتی دقیق تر خواهد شد و وارد‬نمایندگان دیگر نخواهند توانست مقررات و قوانین کشور را دور زده و ماشین‬ آلاتی دارای فراوری نماینده داخلی و با تعرفه صفر یا بسیار پایین وارد نمایند.

بنابراین اگر واردات ماشین آلات به صورت هدفمند با توجه به توانمندی های ماشین ‬ سازی داخلی انجام گردد، به بهبود فنی و کیفی ماشین آلات ساخت داخل یاری می نماید و قانون منع واردات یا تشویق آن، بدون در نظر دریافت ظرفیت های داخلی و داشتن برنامه توسعه صنعت ماشین سازی کشور، مؤثر نخواهد بود.