صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش دوم) - دیتاپد

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی بعضی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می گردد گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی گردد. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در بخش اول صنایع چوبی کهن منطقه کرمانشاه، مقدمه ای از تاریخچه و ابزار کار این هنر قدیمی گفتیم و چند مورد از آن ها را معرفی کردیم. در بخش دوم این مقاله، با نمونه هایی دیگر از صنایع دستی چوبی کهن منطقه کرمانشاه آشنا خواهید شد.

چاکل

چاکل نوعی قفل چوبی است که اهل فن و افراد با تجربه با سلیقه ای خاص و ظرافت، با استفاده از چوب های محلی از جمله ارجن، بلوط و آلبالوی وحشی آن را می سازند. ابتدا چوبی که به شکل حرف Y باشد انتخاب و سپس هنرمند با ابزار ابتدایی مانند تیشه، مغار و... کنده کاری های زیبایی روی آن حک می نماید. یک طرف از قسمت حرف Y تیز و طرف دیگر برآمدگی خاصی را با ظرافت روی آن ایجاد می نمایند. ته Y نیز به مقدار یک دسته است که کنده کاری های ظریفی روی آن ایجاد می گردد. انواع مختلفی از چاکل ساخته می گردد؛ از جمله ساده و نقش دار. این صنعت چوبی که کاربرد آن به عنوان قفل در بستن بار است، سابقه بیش از 4000 سال دارد.

خونه ی

خونه از صنایع دستی چوبی اصیل سنتی و محلی است که صنعتگران با استفاده از قطعه چوبی تخت و پهن از توت یا گردو، ابزار کار اره، تیشه و مغار، به یاری دست و با ظرافت تمام آن را درست می نمایند. از این وسیله چوبی برای پهن کردن اولیه نان استفاده می نمایند. به همین منظور با توجه به اهمیت نان برای مردم، و ارتباط دوستی بین زن و شوهر، بنا به سفارش شوهر، هنرمندان روی دسته و اطراف آن کنده کاری هایی با نقوش سنتی انجام می دهند.

شه قل (مُهر چوبی)

شه قل، قطعه چوبی منبت کاری شده با مقدار حدود 50 در 30 سانتی متر است که روی آن نقش های منبت مانند نام پیامبر (ص) و امامان به صورت درشت، در قسمت زیر آن از طریق اسکنه، مغار، اره و... درمی آورند و روی آن دسته ای برای حمل وصل می نمایند. کار ساخت آن نیز احتیاج به مهارت خاص دارد. معمولا شکل کلی شه قل نیز از خطوط منحنی است. زمانی که خرمن گندم یا جو تمیز می گردد یا نزدیک پاک شدن است، به خاطر اینکه در خرمن جاه که محل عبور افراد مختلف و احشام و... است، خرمن محفوظ بماند و قاطی گندم همسایه ها نگردد آن را با شه قل مهرگذاری می نمایند. علاوه بر این کاربرد، شه قل، مهر کردن از طریق مباشرین و نمایندگان مالکین برای تقسیم مایه گندم بوده است.

اعتقادات مردم این است که شه قل باعث برکت خرمن می گردد و مبارک است. به همین خاطر بعد از پاک شدن گندم آن را شه قل می نمایند. اشکال روی آن بیشتر هندسی است و پس از دین مبین اسلام، صنعتگران بیشتر از خطوط اسلیمی و نام مقدس محمد، علی، ائمه اطهار علیهم السلام و بزرگان دینی استفاده می نمایند. به این دلیل معمولا نقش های منبت روی شه قل الله، صلوات یا نام ائمه اطهار است. این هنر دستی اصیل، از هنرهای چوبی قدیم با سابقه چند هزار ساله است. در حال حاضر کمتر از آن استفاده می گردد و جزو هنرهای در حال منسوخ شدن است.

هچولک

هچولک از آثار صنایع دستی قدیمی منطقه است که از چوب درست می گردد. هچولک با ایجاد کنده کاری به صورت کنگره و نقش و نگارهایی سنتی روی آن از قطعه چوب چنار، بلوط، توت یا غیره و با استفاده از چاقو، تیشه و اسکنه ساخته می گردد. هنرمندان صنایع دستی، آن را بیشتر شبیه به پرنده می سازند تا شکیل باشد. هچولک برای اتصال دولته دوار در راس هرم سیاه چادر عشایر استفاده می گردد.

طول هچولک 20 سانتی متر است. عشایر منطقه ها گیلانغرب، اسلام آباد و سنجابی از این صنعت چوبی برای سیاه چادر خود استفاده می نمایند. برای هر سیاه چادر، حدود 35 تا 45 عدد هچولک استفاده می گردد. این صنعت چوبیِ کاربردی، از صنایع چوبی کهنی است که سابقه چند هزار ساله دارد.

قندان چوبی

قندان چوبی وسیله ای برای شکستن قند بوده که به عنوان زیردستی از آن استفاده می کردند. قندان چوبی معمولا سه طبقه است که با استفاده از کُنده چوب توت، کی کو، زالزالک یا بلوط به شکل گرد ساخته می گردد. سپس آن را با روغن حیوانی چرب می نمایند؛ در معرض نور آفتاب می گذارند تا خوش رنگ گردد و رنگ قهوه ای روشن به خود بگیرد. مهم ترین هنر این صنعت چوبی در کنده کاری های ابتدا و انتهای قندان قندشکن است که نقوش هندسی و سنتی روی آن ایجاد می گردد.

قندان چوبی از هنرهای چوبی کاربردی است. معمولا سه یا چهار دایره بزرگ و کوچک روی قطعه چوبی با ارتفاع 25 و قطر 30 سانتی متر ساخته می گردد. این هنر چوبی قدمت 3 هزار ساله دارد و با ابزار محلی، اره، تیشه و ابزار خراطی ساخته می گردد. البته امروزه از ابزارآلات برقی نیز برای ساخت آن بهره می گیرند. این صنعت چوبی کهن بیشتر از طریق کولی های خراط در محله صابونی کرمانشاه ساخته می گردد.

شن چوبی

شن چوبی از صنایع دستی کهن کرمانشاه است که بسیار کاربردی بوده و کولی های منطقه کرمانشاه با دقت نظری خاصی آن را می ساختند. مصالح و مواد مورد استفاده در این صنعت دستی، چوب درختان جنگلی و پوست گاو است. کشاورزان از شن چوبی برای جدا و جمع کردن کاه و گندم استفاده می کردند. امروزه به دلیل وجود ماشیت آلات کشاورزی، این هنر در حال منسوخ شدن است.

برای ساخت شن چوبی، ابتدا با استفاده از قطعه ای چوب بید خودرو دسته آن را می سازند. سپس با چوب ارجن یا توت، دندانه های آن در قالب مخصوصی قرار داده می گردد. (این قالب یک چوب سوراخ شده پنجه مانند است.) در مرحله بعد ترکه های شاخه های ارجن را خیس می نمایند و آن را تحت فشار قرار می دهند تا فرم دلخواه را بگیرد؛ یعنی نوک آن ها تیز و قسمت انتهایی کمی ضخیم تر باشد. پس از اینکه شن چوبی فرم گرفت، با پوست گاو آن را مهار می نمایند. برای استحکام بیشتر، از دو ردیف نرینه گاو استفاده می نمایند که به دندانه های آن وصل می گردد. این امر باعث استحکام و دوام بخشیدن به شن چوبی می گردد. علاوه بر این، مردم محلی نرینه را مظهر برکت و قدرت می دانستند.

کاسه چوبی

آب و هوای کوهستانی و وجود سراب ها، برکه ها و دره های پرآب ارتاعات زاگرس باعث شده که چوب های مختلف و جنگل های سرسبز در کرمانشاه به وجود آید. این امر باعث شده از چوب های مختلف و متنوع به شکل های گوناگون برای کاسه های آبخوری و... استفاده گردد. مقاومت چوب در مقابل عوامل طبیعی زیاد نبوده و باعث شده با توجه به مقاومت کم آن، نسبت به سنگ و استخوان زودتر از بین بروند و نمونه های قدیمی آن به ما نرسد. با این وجود امروزه می توان از کاسه در مقدار های مختلف با خراطی و منبت کاری های متنوع به عنوان صنایع دستی ارزشمند کهن نام برد. این هنر صنعت چوبی به دست افراد صاحب ذوق منطقه ها مختلف ساخته می شده است. برای ساخت آن از شیوه خراطی استفاده می کردند. آنچه امروزه از این هنر به دست ما رسیده است، نقش هایی از کاسه های چوبی روی آثار حجاری شده کهن این منطقه است. از دیگر کاربردهای کاسه های چوبی بزرگ، استفاده به عنوان سطل یا تغار چوبی برای ظرف خمیرگیری بوده است.

کاسه من

کاسه من یا کاسه اوزان، از صنایع دستی کاربردی کهنی است که مانند سایر منطقه ها ایران، در منطقه کرمانشاه نیز ساخته می شده است. دقیق بودن کاسه من برای وزن کردن گندم، جو، آرد، برنج و...، نشان از دقت نظر هنرمندان دارد. کنده کاری های ایجادشده روی لبه و بیرون این کاسه ها، الهام گرفته از نقوش سنتی است که در جای خود ارزش فرهنگی، آیینی و هنری دارد که قابل آنالیز است.

کاسه من را بیشتر از چوب های سخت مانند گردو و توت می ساختند تا در هنگام استفاده مقاومت بیشتری داشته باشد. هر کاسه سه کیلوگرم ظرفیت داشته است. متاسفانه این صنعت دستی کهن در حال از بین رفتن است.

ناو میرگ (دسته مشک)

ناو میرگ از کارهای خراطی شده چوبی است که از آثار کهن و خاص منطقه کرمانشاه به شمار میرود. مرد خانه چوب صاف و زیبایی از جنس گردو یا بلوط را تهیه می نموده است. سپس نقش های هندسی که برگرفته از عشق و دوستی است با دقت و ظرافت تمام روی چوب، به یاری ابزار ابتدایی خراطی و حکاکی ایجاد می شده است. آنگاه با استفاده از میله فلزی داغ شده، نقش هایی روی آن ایجاد می گردد. به این وسیله علاقه قلبی خود را به فرد مقابل نشان می دادند.

مقدار و طول این کار چوبی به طول و مقدار مشک دارد. مقدار مشک نیز در فصول مختلف با توجه به اندازه شیر فرق می نماید. این هنر چوبی در ملزومات مشک عشایر به کار گرفته می شده و جزو هنرهای تزیینی و کاربردی است.

از تاریخچه و قدمت ناو میرگ اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و به دلیل عدم مقاومت آن در مقابل عوامل طبیعی، دوام زیادی نداشته است. اما می توان آن را از هنرهای چوبی قدیمی هم زمان با استفاده از مشک به حساب آورد.

قفس

ساخت قفس های چوبی برای کبک و سایر پرندگان، به خصوص در منطقه اورامانات استان کرمانشاه رونق فراوانی داشته است. قفس های چوبی با استفاده از چوب درختان چنگل های اطراف، نظیر بلوط، ون، گیلاس وحشی، ارجن و... و به یاری ابزار ابتدایی ساخته می شده است. قفس از صنایع دستی قدیمی و سنتی ایران است که هنوز در این استان متداول است و فروش نسبتی خوبی دارد.

در روستاهای ارتفاعات زاگرس در استان، به خصوص روستای هجیج، صنعتگران بومی قفس های زیبایی می ساخته اند. قفس های ساخته شده در کرمانشاه، ویژگی هایی داشته که از لحاظ نوع کار و ساخت با سایر نقاط ایران فرق دارد. نحوه ساخت آن بدین صورت است که ابتدا دو تخته چوب انتخاب و سوراخ می کردند. سپس چوب های نازک ارجن یا گیلاس وحشی را که قبلا در آب خیسانده بودند از میان تخته ها عبور داده و مهار می کردند.

از این قفس برای نگهداری کبک های آوازخوان در منزل استفاده می شده است. کاربرد دیگر آن برای شکار بوده است؛ به این صورت که شکارچیان، کیک های آوازخوان را داخل قفس گذاشته و به ارتفاعات می بردند. کبک داخل قفس آغاز به خواندن می نماید و این باعث می گردد تا سایر کبک های کوهستان دور کبک داخل قفس جمع شوند. سپس شکارچی اقدام به شکار آن ها می نماید.

مصالح و مواد اولیه برای ساخت این قفس کاملا بومی بوده و احتیاج به مهارت و تجربه کافی دارد. این هنر-صنعت به صورت استاد-شاگردی آموزش داده می شده است.

در این بخش از مقاله های صنایع دستی کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی کهن چوبی کرمانشاه آشنا شدیم. خبرنگاران مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و نقدها شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. بعلاوه اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با خبرنگاران و مخاطبان ما به اشتراک بگذارید.