حکم مرگ بخشی از تاریخ ایران باستان با آبگیری سد چم شیر صادر شد - دیتاپد

سد چم شیر در آستانه آبگیری است و واکنش های فعالان میراث فرهنگی را نیز برانگیخته است؛ با آبگیری این سد، محوطه گسترده ای از دوره ساسانی برای همواره غرق خواهد شد.

باستان شناسان با کاوش در حوضه سد چم شیر که به زودی آبگیری می گردد، فرضیه استقرار فصلی زمستانی، تفرج گاه یا دسکره ساسانی را عنوان نمودند. کاوش های پیشین باستان شناسان در این محوطه به آثاری با قدمت بیش از 16 تا 10 هزار سال از دوره های فراپارینه سنگی و بعلاوه دوره های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی رسیده بود.

سد چم ­شیر در 25 کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد و روی رودخانه زهره در مراحل پایانی ساخت واقع شده است و شمارش معکوس برای آبگیری آن نگرانی ها را درباره تکرار یک فاجعه دوچندان نموده است؛ سدی که روی سازند گچساران، یعنی همان سازندی که سد گتوند روی آن بنا شده، ساخته شده است. اکنون سد چم شیر در آستانه آبگیری است و واکنش های فعالان محیط زیست و البته کنشگران میراث فرهنگی را نیز برانگیخته است؛ با آبگیری این سد، محوطه گسترده ای از دوره ساسانی برای همواره غرق خواهد شد.

در سال 1396 در نتیجه برآورد و ارزیابی اولیه باستان شناسان در محدوده آبگیری سد چم شیر، 120 محوطه باستانی شناسایی شد. کاوشگران بعلاوه، استقرارگاه های موقت زیادی متعلق به عشایر کوچ رو را شناسایی نموده اند.

به گفته محمدتقی عطایی، سرپرست هیئت فصل اول برآورد نجات بخشی قدیمی ترین شواهد به دست آمده از حوضه آبگیر سد چرم شیر در شهرستان گچساران به دوره فراپارینه سنگی، در حدود 16 هزار تا 10 هزار سال پیش مربوط می گردد. سپس با وقفه ای طولانی، شواهد اندکی از استقرارگاهی از اواخر دوره نوسنگی به دست آمده که متعلق به شش هزار سال قبل است. از دیگر کشفیات باستان شناختی در محدوده این سد می توان به استقرارگاهی از دوره عیلام میانه اشاره نمود که دارای هر دو سنت سفالگری شوشانی و انشانی است. اگرچه چند دژ و قلعه از دوره پسا-هخامنشی و ساسانی اهمیت این محدوده را در دوره های مذکور نشان می دهند اما اوج توجه به این منطقه در قرون میانه اسلامی بوده که نشان از تراکم جمعیتی بالایی در منطقه دارد.

نظر این باستان شناس بر آن بود که محدوده سد چم شیر قابلیت بالایی برای پاسخگویی به بعضی از مبهم ترین مسائل باستان شناسی ایران درباره کوچ نشینان دوره های مختلف خواهد داشت.

با وجود آن که در برآورد های اولیه 120 محوطه باستانی در حوضه آبگیر سد چم شیر شناسایی شد، اما کاوش های نجات بخشی فقط در بخشی از این محوطه ها انجام شد. در آخرین کاوش که تیرماه 1401 شروع شد به چهار متخصص باستان شناسی 34 روز فرصت داده شد تا کاوش های نجات بخشی و مستندنگاری ها را تکمیل نمایند.

سعید امیرحاجلو، سرپرست هیئت باستان شناسی کاوش محوطه تاریخی شماره 106 در حوضه آبگیر سد چم شیر، اکنون گزارشی از آخرین نتایج کاوش در این محوطه باستانی ارائه نموده است که بر اساس یافته های کاوشگران، گفت:

در مطالعات فاز میدانی و کاوش محوطه 106، شواهدی از جمله ساختارهای معماری سنگی، قطعات سفال دوران ساسانی تا سده های میانی اسلامی، اشیاء سنگی و شیشه ای شناسایی و مستندنگاری شد.

او اضافه نمود:

بر پایه تقدّم و تأخر ساختارها، عمق پیدایش ساختارها، شیوه ساخت وساز، اختلاف پهنای دیوارها، نوع مصالح و مواد فرهنگی در لایه های هم سطح، به نظر می رسد نخستین دوره معماری در این محوطه، متعلّق به دوره ساسانی است که بازسازی هایی را در دو فاز نشان می دهد و ساختارهایی منظم با قلوه سنگ، ملاط گچ و اندود گچ شکل گرفته است.

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس بعلاوه اظهار کرد:

درباره چیستی و نوع استقرار در محوطه 106 در عصر ساسانی، با توجه به کیفیت ساختارهای معماری، منظره جغرافیایی پیرامون محوطه و وجود دو استودان در صخره های جنوبی مشرف به محوطه، می توان فرضیه های استقرار فصلی زمستانی، تفرّج گاه یا یک دسکرة ساسانی را عنوان نمود.

این باستان شناس اضافه نمود:

پس از آن، جوامع نیمه یکجانشین در سده های میانی اسلامی، به ساخت وساز روی دیوارهای کهن تر اقدام نموده اند. ساختارهای سنگی با ملاط گل، چیدمان نامنظم تر و پهنای متغیر دیوارها به این دوره از استقرار تعلّق دارند.

امیرحاجیلو یادآور شد:

کاوش محوطه تاریخی شماره 106 در محدوده آبگیر سد چم شیر در شهرستان گچساران در قالب طرح ارتباط با جامعه و صنعت و بر اساس تفاهم نامه ای میان دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگاه میراث فرهنگی انجام شد و فاز میدانی آن با هدف نجات بخشی و مستندنگاری شواهد باستان شناختی منقول و غیرمنقول به منظور شناخت ویژگی های فرهنگی، تبیین کاربری ها، گاه نگاری و حفاظت از آثارِ قابلِ حفاظت محوطه به اجرا عایدی.

این باستان شناس اضافه نمود:

در فاز کتابخانه ای و نظری، مطالعاتی با هدف تبـیین اهمیت و جایگاه محوطه در سلسله مراتبِ استقرارهای نواحی پیرامون رودخانه زهره و تبیین الگوهای معیشت جوامع محلی در این ناحیه در دوران ساسانی و اسلامی در دست انجام است و بر اساس آن تفاهم نامه، تا اردیبهشت 1402 در جریان خواهد بود.

رحیم دادی نژاد، معاون میراث فرهنگی کهگیلویه و بویراحمد پیش تر گفته بود که آثار کشف شده از کاوش های چم شیر پس از بازسازی به موزه یاسوج منتقل می گردد.