بازار وکیل شیراز - دیتاپد

نویسنده: پرویز ورجاوند

این بازار بخشی از مجموعه وسیعی بوده است که با انتخاب شیراز به پایتختی، به فرمان کریمخان زند میان سال های 1183 - 1187 در محوطه وسیعی میان ارگ و اندرونی، با همکاری گروهی از معماران، صنعت گران، و استادکاران معروف آن روزگار ساخته شد (1) گفته اند کریمخان با مشاهده بازار قیصریه لار دستور ساختن این بازار را داده است. (2) فلاندن (3) در وصفی دلپذیر از میدان شاه و بازارهای آن، این بازار را مایه آبروی شهر شیراز، و کُرزُن (4) آن را فعال ترین بازار ایران و بهترین معرّف بازارهای شرقی و ایرانی خوانده است. پی یر لوتی (5) ضمن وصف این بازار، راسته سراجان را زیباترین بخش این بازار دانسته است. احتمالاً در محل کنونی بازار وکیل ساختمان هایی وجود داشته که قدمت آنها به زمان صفویه می رسیده است. (6) در 1315 ش، با امتداد یافتن خیابان زند، که از محورهای اصلی شهر شیراز است، هشت طاق از این بازار و بخش هایی از کاروان سراهای قوامی و روغنی، که سد راه خیابان بود، ویران و بدین سان بخشی از شمال این بازار از بقیه آن جدا شد و در سوی دیگر خیابان قرار گرفت. بازار وکیل در میان راهی که از تنگ الله اکبر به دروازه سابق اصفهان منتهی می شده، نزدیک به دروازه و داخل حصار ساخته شد. شکل بازار، چلیپایی و مرکب از چهار راسته است. شاخه اصلی، مرکب از دو راسته شمالی و جنوبی، نزدیک به پانصد متر بوده است. (7) راسته شمالی تا چهارسو با 48 طاق به نام بازار کلاه دوزان؛ راسته جنوبی با چهل طاق به بازار بزّازان؛ راسته شرقی با نوزده طاق به بازار علاقه بندان و راسته غربی با یازده طاق به بازار ترکش دوزان معروف بوده است. در غرب راسته جنوبی، حدود اواسط آن بازار دیگری به نام بازار شمشیرگران که در گذشته محل ساخت شمشیر بوده یا یازده طاق وجود دارد که انتهای آن به راسته بزرگ شمالی - جنوبی متصل می شود و دهانه ورودی آن مقابل سردر مسجدِ وکیل واقع است، و این مسجد را به سراسر بازار پیوند می دهد.

پهنای راسته های بازار وکیل از پهنای سایر بازارهای ایران بیشتر است. در برابر هر حجره سکوهایی سنگی با نقش برجسته ترنج بنا شده است. سقف راسته ها با ردیفی از طاق های گنبدی آجری، تویزه ها، کاربندی های ساده و آجرکاری های جناغی ساخته شده که منظری بسیار زیبا به فضای بازار بخشیده است. تهویه و روشنایی بازار با روزنه ای تعبیه شده در گنبدها، یا از پنجره های جاسازی شده بر پایه سقف ها، بر فراز هر حجره تأمین می شود. کف این بازار که در گذشته، نزدیک به یک متر پایین تر از سطح کنونی بوده، با سنگ لوح خاکستری مفروش بود و حوض مرمری زیبایی که در وسط چارسو قرار داشت، بعدها با بالا آمدن کف بازار زیر خاک رفت. در گذشته، بازار دارای پنج در بزرگ بوده که شب ها به کمک آنها از بازار حفاظت می کرده اند. در ساختمان این بازار، از سنگ در شالوده بنا و پایه سکوها و پیشخان ها، از آجر در بنای دیوارها و طاق ها، و از چوب در ساختن درها و درگاهیِ حجره ها استفاده شده است. چهارسو یا محل تقاطع راسته ها فضایی هشت گوش است که در هر کنج آن حجره های دوطبقه ای قرار گرفته است.

بازار وکیل، پنج کاروان سرای به نسبت وسیع و پیوسته به راسته ها دارد که انبارها و حجره های بازرگانان و کارگاه های صنعت گران در آنها قرار گرفته است. از اینها، چهار کاروان سرا در راسته شمالی واقع است که سه تای آنها یعنی، کاروان سراهای روغنی، احمدی، و گمرک خانه در سمت شرق و هم زمان با بازار بنا شده اند و چهارمی به نام کاروان سرای قوامی در سمت غرب واقع است. پنجمین آنها موسوم به کاروان سرای فیل در شمال بازار شمشیرگران جای دارد که مجتمعی از حجره های تجاری است. دهانه اصلی کاروان سرای روغنی با مقرنس کاری های زیبا زینت یافته و اِزاره و دالان ورودی با سنگ های سرخ فام پوشش شده است. در چوبیِ اصلی این کاروان سرا همچنان برپاست.

پی نوشت ها

1. موسوی اصفهانی، ص 153.

2. کریمی، ص 68؛ بنی، ص 341.

3. ص 331.

4. ج 2، ص 122.

5. ص 107 - 108.

6. همایون، ص 16 طرح شاردن.

7. کرزن، ج 2، ص 122.

منبع مقاله :

پروشانی، ایرج و دیگران؛ (1389)، بازار در تمدن اسلامی، ترجمه سعید ارباب شیرانی، تهران، نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل

منبع: راسخون