کدام نقطه از ایران طولانی ترین دوره بی بارانی را تجربه نموده است؟ - دیتاپد

کشور ایران را اگر بخواهیم از لحاظ بارش با دیگر کشورها مقایسه کنیم، می توان آن را در شمار کشورهای کم باران محسوب کرد. در خصوص علت کم باران بودن ایران، تا به امروز تحقیقات بسیاری صورت گرفته و نتایج مختلفی گرفته شده است. این تحقیقات در بعضی موارد توانسته است دلایلی را تعیین کند و در بعضی موارد نیز هنوز نادانسته هایی وجود دارد. ایران در مقایسه با دیگر کشورها، کشوری کم باران است اما اگر بخواهیم آن را با خود ایران مقایسه کنیم، منطقه های پربارش و کم بارش دارد. اخیرا، مسائل ناشی از تغییرات بارش، به ویژه مسائل ناشی از سیل و بی بارانی و نیز تاثیرات محیط زیستی کاهش بارش، موجب افزایش اهمیت و توجه به مطالعات بارش در مقیاس های مختلف زمانی و مکانی شده است. ضرورت و مبنای اولیه برای برنامه ریزی و مدیریت منابع آب، ارزیابی بی بارانی ها است. این موضوع احتیاجمند درک و مطالعه وقوع خشکسالی های تاریخی در منطقه و نیز تاثیرات آن در طول دوره وقوع خشکسالی است.

معیارهای زمانی برای سنجش باران

تکرار، تداوم و شدت کم بارانی که منجر به خشکسالی می گردد، به طور صریح و غیرصریح به مقیاس زمانی وابسته اند. لذا تعیین می گردد که احتیاج به ارائه شاخصی که در آن مقیاس زمانی باید مدنظر قرار گیرد، از اهمیت خاصی برخوردار بوده و استفاده های زیادی را در پی دارد. قرار گرفتن ایران روی کمربند خشک و بی باران جهانی موجب شده است که نوسانات بارندگی در کشور، شدید باشد. معمول ترین مقیاس زمانی برای تحلیل خشکسالی مقیاس سالانه و سپس ماهانه است. دوره زمانی سالانه طولانی است و مدت زمانی حدود 10 سال را در بر می گیرد که می تواند برای خلاصه سازی اطلاعات روی رفتار منطقه ای خشکسالی استفاده گردد.

به نظر می رسد مقیاس ماهانه که به طور معمول مدت زمانی 9 ماهه را شامل می گردد، بیشتر برای پایش تاثیرات بی بارانی در یک منطقه که در زمینه کشاورزی، منابع آب و ربایش آب های زیرزمینی است، مؤثر باشد. به علت اینکه علاوه بر بارش، متغیرهایی همانند رواناب، تبخیر، رطوبت خاک، رطوبت نسبی، دما و غیره نیز احتیاج است. به طور کلی تعریف تعیینی از بی بارانی با شاخص خشکی بر اساس اهداف مختلف سخت است. برای ارزیابی و پایش خشکسالی های اقلیمی، روش های متعددی از طریق پژوهشگران مختلف ابداع و به کار گرفته شده است.

منطقه ها بارشی در ایران

شاخص SPI یکی از معدود شاخص های بی بارانی و حتی می توان گفت تنها شاخصی است که در آن مقیاس زمانی برای پایش خشکسالی مد نظر قرار گرفته است. این شاخص چون فقط از داده های بارندگی در محاسبات خود استفاده می نماید، نسبت به دیگر شاخص ها، شاخص ساده ای است که برای تمام شرایط منابع آبی قابل استفاده است. توانایی SPI در این است که امکان محاسبه آن برای دامنه وسیعی از مقیاس های زمانی از یک ماه تا چند سال وجود دارد. هر دوره زمانی بسته به پارامترهایی که در یک سیستم هیدرولوژیکی می خواهد پایش گردد، قابل تغییر است.

ایران را از دیدگاه میزان و زمان دریافت بارش می توان به چهار بخش تقسیم کرد. بخش بسیار کم بارش، کم بارش، نیمه پربارش و پربارش. بخش بسیار کم بارش و کم بارش حدود 83 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده و میانگین بارش روی آن حدود 188 میلی متر است. سراسر جنوب، شرق، مرکز و بخش هایی از شمال غرب ایران در این قلمرو جای می گیرند. بخش نیمه پربارش و پربارش نزدیک به 17 درصد مساحت کشور را در برگرفته و میانگین بارش روی آن حدود 570 میلی متر است. با این تقسیم بندی میانگین بارش ایران حدود 251 میلی متر محاسبه شده که نسبت به میانگین جهانی، منطقه ای بسیار کم بارش محسوب می گردد. برحسب تفاوت های کوچک تری که در زمان و میزان بارش دریافتی هر یک از این بخش ها وجود دارد، می توان نواحی بارشی همگن تری را شناسایی و معرفی کرد.

بخش پربارش

پربارش ترین بخش ایران، تنها بخشی از کرانه های خزر را می پوشاند که بارش سالانه آن ها از 1000 میلی متر بیشتر است. این ناحیه کرانه های غربی خزر را در برگرفته است، اما وسعت آن از 7/. درصد مساحت ایران فراتر نمی رود. میانگین بارش روی این ناحیه حدود 1260 میلی متر است. هر چند بارندگی در طول سال، قطع نشده و تقریبا یکنواخت است، اما در ماه های شهریور، مهر و آبان افزایش نسبی در میزان بارش دیده می گردد. در سال گذشته رامسر به عنوان پربارش ترین منطقه شناخته شده است.

بخش نیمه پربارش:

این بخش تقریبا شامل منطقه های از کشور است که بارش سالانه آن ها بین 400 تا 1000 میلیمتر است. این بخش از نظر توزیع زمانی بارش به 3 ناحیه تقسیم می گردد.

ناحیه نیمه پربارش خزری

این ناحیه در کرانه های شرقی خزر و کرانه های غربی آن توسعه یافته است. هر چند در تابستان میزان بارش این ناحیه کاهش می یابد اما میزان بارش در دیگر فصول سال تقریبا برابر است. میانگین بارش روی این ناحیه حدود 608 میلی متر بوده و 3.3 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است.

ناحیه نیمه پربارش زاگرس شمالی

این ناحیه بخش هایی از غرب کشور و دامنه های شرقی زاگرس را می پوشاند و بخش باریکی از دامنه های جنوبی البرز نیز در حاکمیت همین ناحیه است که مجموعا 8.3 درصد از مساحت کشور را شامل می گردد. میانگین بارش روی این ناحیه حدود 500 میلی متر است که عمدتا در ماه های بهمن، اسفند و فروردین فرو می ریزد. فصل کامل بارش در این ناحیه از اواسط مهرماه، شروع شده و تا اواسط اردیبهشت ماه ادامه می یابد.

ناحیه نیمه پربارش زاگرس جنوبی

این ناحیه دامنه های غربی زاگرس و بخش های پرارتفاع زاگرس را دربر می گیرد. میانگین بارش روی این قلمرو 560 میلی متر است. حدود 4.4 درصد از مساحت کشور در قلمرو این ناحیه جا می گیرد و پرآب ترین رودخانه های ایران از همین ناحیه سرچشمه می گیرند، زیرا گذشته از وسعت و بارش قابل توجه به علت ارتفاع زیاد، ریزش های این ناحیه عمدتا از نوع جامد است و امکان بارش آن فراهم است. فصل بارش در این ناحیه از اواسط آبان ماه تا اواسط اردیبهشت ماه ادامه دارد و در دی ماه به اوج خود می رسد.

بخش کم بارش

این بخش تقریبا شامل منطقه های است که بارش سالانه آن ها بین 200 تا 400 میلی متر است. این بخش از نظر توزیع زمانی بارش به دو ناحیه تقسیم می گردد.

ناحیه کم بارش جنوبی

این ناحیه شامل یک بخش کم ارتفاع است که جلگه خوزستان و کرانه های خلیج فارس را در برمی گیرد. در این بخش منشأ بارش سامانه هایی هستند که از جنوب غرب به کشور وارد می شوند و از آن چنان ناپایداری برخوردار هستند که روی سرزمین های کم ارتفاع ریزش داشته باشند. بخش دوم شامل دامنه های شرقی زاگرس و بلندی های هزار و لاله زار در جنوب کرمان است.

در دامنه های شرقی زاگرس بارش دریافتی را می توان پسماند سامانه های غربی دانست، اما در عین حال ناپایداری های محلی به ویژه در اوایل بهار در تأمین بارش این بخش نقش دارد. این ناحیه در مجموع حدود 3.11 درصد مساحت ایران را می پوشاند و میانگین بارش دریافتی آن 282 میلی متر است که از اوایل آبان تا اواسط اردیبهشت ادامه می یابد. آذر، دی و بهمن پر بارش ترین ماه های سال هستند.

ناحیه کم بارش شمالی

این ناحیه همانند کمربندی از شمال غرب تا شمال شرق کشور توسعه یافته است، اما در تهران و شمال سمنان از پهنای آن بسیار کاسته می گردد. بلندی های آذربایجان، دامنه های شرقی نیمه شمالی زاگرس، کوهپایه های جنوبی البرز و بلندی های خراسان در قلمرو این ناحیه جا می گیرند. میانگین بارش روی این ناحیه نزدیک 300 میلی متر است و 1.17 درصد از مساحت ایران را می پوشاند. توزیع بارش در بین فصول سال (مگر تابستان) تقریبا یکنواخت است، اما بارش های بهاری رجحان نسبی دارند، به طوری که اردیبهشت، فروردین و اسفند پر بارش ترین ماه های سال هستند.

بخش بسیار کم بارش

این بخش تقریبا شامل منطقه های است که بارش سالانه آن ها از 200 میلی متر کمتر است و به دو ناحیه تقسیم می گردد.

ناحیه بسیار کم بارش مرکزی

این ناحیه شامل کویرهای مرکزی و شرقی ایران است که در جانب غربی به سمنان، قم، اصفهان و یزد ختم می گردد و زابل و زاهدان در منتهی الیه شرقی آن قرار می گیرند. میانگین بارش روی این ناحیه 102 میلی متر است که از اواخر فصل پاییز تا اواسط فصل بهار می بارد. این ناحیه 1.25 درصد مساحت کشور را در برگرفته است. به نظر می رسد کمبود بارش در این ناحیه از یک سو به سبب حاکمیت پرفشار جنب حاره در دوره گرم سال و از سوی دیگر به علت قرار گیری در سایه بارش رشته کوه زاگرس باشد که از تأثیر سامانه های غربی بر این بخش از کشور پیشگیری می نماید. به همین سبب است که گذشته از فقر بارش، محتوای رطوبت جوی این ناحیه بسیار اندک است.

توده های کوهستانی کوچکی همانند شیرکوه و کرکس که در این ناحیه قرار گرفته اند، از نظر مقدار چنان ضخامتی ندارند که بتوانند اثرگذار باشند. به همین علت است که از این بلندی ها رودخانه های موقتی یا دائمی سرچشمه نمی گیرد، اما اثر سرمایشی این بلندی ها موجب می گردد تا نسبت بارش جامد به مایع روی آن ها بزرگتر باشد و امکان بارش برف روی آن ها فراهم گردد. با شروع دوره گرم سال ذوب این برف ها، چشمه ها و قنات های پیرامون آن ها را آب دار می نماید

ناحیه بسیار کم بارش جنوب شرقی

این ناحیه در دو قلمرو جغرافیایی توسعه یافته است. یکی ربع جنوب شرقی کشور به جز بلندی های هزار و لاله زار و دیگری در قلمرو بلند ی های جنوب خراسان. این ناحیه با میانگین بارش حدود 161 میلی متر نزدیک 30 درصد از مساحت کشور را فرا گرفته است. بارش این ناحیه از آذر شروع می گردد و در بهمن به اوج می رسد و از آن پس رو به کاهش می رود. در اواخر فروردین یک اوج فرعی در بارش رخ می دهد. بارش های تابستانی در این ناحیه نسبتا قابل توجه است. به نظر می رسد افزایش نسبی بارش در قلمرو شمالی این ناحیه نسبت به ناحیه بسیار کم بارش مرکزی متأثر از بلندی های جنوب خراسان باشد. درحالی که در قلمرو جنوبی احتمالاً نقش محتوای رطوبتی جو بارزتر است و علاوه بر آن ورود سامانه های موسمی نیز در بارش آن مؤثر است.

طولانی ترین دوره بی بارانی

با توجه به توضیحات بالا و آمار به دست آمده، می توان گفت یزد و زابل از کم باران ترین مقاط ایران هستند. اما اگر طبق استاندارد، میانگین بی بارانی و خشکسالی را دوره های ماهانه (9 ماه) و سالانه (10 سال) قرار دهیم، یزد ناحیه ای است که که طولانی ترین دوره بی بارانی را تجربه نموده است.

شهر یزد طبق آمار، با پانزده سال بی بارانی و خشکسالی رکوددار کم باران ترین شهر کشور است. حتی در سال های زراعی اخیر هم که تقریبا همه کشور از بارش های نسبتا خوبی بهره مند بودند، یزد هم چنان از کم باران ترین منطقه ها و شهرهای ایران بود. طبق آمارها، یزد تا سال 1390 یک دوره 15 ساله خشکسالی و بی بارانی را پشت سر گذاشته است.

خشک ترین و پرباران ترین شهرها و نقاط کشور در سال 96

در پی بارش های سال های اخیر، کم بارش ترین نقطه ایران در سال آبی جاری، با ثبت 20.4 میلی متر بارش ، زابل در استان سیستان و بلوچستان بوده است.

کاهش بارش و اینکه زابل از نقاط کم بارش کشور محسوب می گردد، دلایل مختلفی دارد. نخست اینکه زابل در انتهای سامانه های بارشی معمول کشور واقع شده که سامانه ها پس از تضعیف شدن به زابل می رسند و در نتیجه آن با بارش های کم همراه هستند. ویژگی های محیطی منطقه از علل دیگر موثر بر کاهش بارش ها در زابل است. پس از آن، شهر یزد (ایستگاه سنجش باران مرکز پژوهشی یزد) در استان یزد با ثبت 21.8 میلی متر بارش در رتبه بعدی کم بارش ترین نقطه ایران در سال آبی 1396 قرار گرفته است.

در سال 1396 پربارش ترین نقطه کشور رامسر - صفارود در استان مازندران با ثبت 897٬5 میلی متر بارش و کم بارش ترین نقطه کشور هوشک-سراوان در استان سیستان و بلوچستان با ثبت 3.3 میلی متر بارش بوده است.