ابولحسن ابتهاج؛ مرد میدان عمل - دیتاپد

سازمان برنامه که در اصل به پیشنهاد قوام برای تهیه برنامه عمرانی اول ایجاد شد، در سال های پس از او با ریاست عبدالرضا، فرزند هاروارد دیده رضاشاه، به عنوان یکی از اصلی ترین اهرم های قدرت، در دست دربار نهاده شد. به فاصله کمی، با فشار های آمریکا ابوالحسن ابتهاج به ریاست این سازمان مهم رسید. این سازمان عملا کار هایی را که اداره اصل چهار آمریکا قصد داشت انجام دهد، به عهده گرفت.

مرد میدان عمل

به وسیله این سازمان یاری های آمریکا، اعتبارات و وام های خارجی، با نظر آمریکا بین مقاطعه کاران بین المللی تقسیم می شد و... پس از ابتهاج، خسرو راهنمایی این فرایند را ادامه داد. احمد تابش در کتاب خود با عنوان، اندیشه توسعه و برنامه ریزی در ایران و چگونگی تشکیل سازمان برنامه انقلاب مشروطه را اولین تحول بنیانی در راستا توسعه ایران می داند و انتها با فروپاشی حکومت ایلی قاجار و ظهور سلسله پهلوی، اقتصاد ایران که وارد مرحله سرمایه داری شده بود، به یک اقتصاد ارشادی دولتی مبدل شد.

حکومت رضاشاه مآغازیت خود را در نوسازی اقتصادی و احیای ملی گرایی ایرانی با تاکید بر دیوان سالاری و نیرو های نظامی جست وجو می کرد؛ این دولت با ایجاد امنیت نسبی و انتخاب سیاست اقتصاد ارشادی، در زمینه توسعه کشور گام هایی برداشته؛ اما این امر نه براساس برنامه و نقشه ای آگاهانه، بلکه بر پایه اراده و تصمیم شخصی شاه به اجرا در می آید. جنگ جهانی دوم نیز تاثیرات نامطلوبی بر اقتصاد ایران بر جا می گذارد، به گونه ای که لزوم تهیه برنامه ای برای برون رفت از بحران اقتصادی را در دستور کار دولت های ایران پس از اتمام جنگ قرار می دهد.

قوام السلطنه پس از تشکیل ششمین کابینه خود در بهمن 1324ش با همکاری ابوالحسن ابتهاج موضوع تدوین برنامه اقتصادی را به طور جدی مورد توجه قرار می دهد و با ایجاد کمیسیون تهیه نقشه اقتصادی، هیات تهیه برنامه اصلاحی و عمرانی کشور و هیات عالی برنامه آن را پیگیری می نماید و انتها پس از سه سال کوشش و تحولات بسیار، برنامه اول هفت ساله عمرانی کشور (33-1327ش) در 26 بهمن ماه 1327ش از سوی مجلس شورای ملی به تصویب مجلس رسید و سازمان برنامه به منظور اجرای آن آغاز به کار کرد.

در سازمان برنامه ابوالحسن ابتهاج آنچه را که از بخش تحقیقات اداره اصل چهار و یاری های عمرانی و اقتصادی آمریکا در ایران بیرون می آمد، شکل می داد.

بیشتر جوانان متخصص و تحصیلنموده آمریکا و اروپا به محض بازگشت به این سازمان جلب می شدند. او برنامه ریزی های کلی را بی اعتنا به دولت و بدون توجه به پیش بینی های عمرانی براساس توصیه های دو شرکت آمریکایی که به همین منظور به ایران آمده بودند، (شرکت لیلیان تال و کلوب) چندان پیش می برد که سهم ویژه دربار در آن ها محفوظ باشد.

یاری ها و اعتبارات خارجی و درآمد های نفت در این سازمان به ترتیبی که شاه معین می کرد، تقسیم می شد؛ اما بیشترین توجه شاه کماکان متوجه ارتش بود.

سازمان برنامه تا اندازه زیادی به دلیل سوءظن به تشکیلات سنتی دولت ایجاد شد. چنین سوءظنی مبنای درستی داشت. در واقع به راحتی و به کرات می توان نشان داد که بخش عمومی در ایران چیزی کمتر از یک مدل کارآی دیوان سالاری است؛ اما این دیوان سالاری با وجود ابتلا به کاستی های آشکار و داشتن ویژگی های خاص خود ابزار اصلی اجرای سیاست های بخش عمومی در کشور است.

تشکیل سازمان برنامه سبب شد تا شکاف بین برنامه ریزان و دستگاه های اجرانماینده برنامه های دولت پدید آید. از این گذشته تنها عده کمی از مقامات مسوول واحد برنامه ریزی سازمان برنامه درباره کار خود دولت ها و کمتر از آن حتی درباره کار های خود دولت ایران آگاهی قبلی داشتند. این افراد نه فقط نمی توانستند به درک کافی درباره پتانسیل دولت دست یابند، بلکه همچنین قادر نبودند مسائل ذی ربط را به نحو سودمندی ارزیابی نمایند.

ابتهاج سابقه پرداختن به امور برنامه ریزی عمرانی را در اواخر دوره سلطنت رضاشاه (سال1316ش) می داند. یعنی حدود سی سال قبل از آغاز به کار او به عنوان مدیرعامل سازمان برنامه در آن موقع بود که شورای اقتصادی پدید آمد. اما تاریخچه تاسیس سازمان برنامه به سال 1327ش برمی گردد. زمانی که محمدرضا شاه پذیرفته بود که باید به رغم تمایل شدیدش به نظامی گری (militarization)، با توجه به افزایش درآمد نفتی کشور به ناچار بخشی از این درآمد را به توسعه اقتصادی کشور و عمران و آبادانی مملکت اختصاص دهد.

در ابتدا وظیفه سازمان برنامه نظارت و مراقبت تمام در اجرای بودجه بود و هیات های اجرایی آن پس از شخص مدیرعامل، شورای عالی و هیات نظارت بود. اما در کشمکش قدرت و چالش هایی که مدیرعامل سازمان برنامه با سایر دستگاه های دولتی پیدا می کرد، از زمان برنامه سوم توسعه قرار شد که وظایف این سازمان زیرنظر شخص نخست وزیر قرار بگیرد.

البته در حیطه وظایف سازمان نیز تغییراتی صورت گرفت و قرار شد که تهیه و تنظیم بودجه کشور در اختیار وزارتخانه ها قرار بگیرد و تنها اجرای طرح ها در دست سازمان باقی ماند. در آن موقع که دفتر شورای اقتصادی ایجاد شده بود، ابتهاج ریاست دبیرخانه آن را برعهده داشت. همان گونه که در کتاب خاطراتش بیان نموده، او از همان زمان خلأ وجود تشکیلات یا سازمانی منسجم برای برنامه ریزی های توسعه ای را احساس می نموده است.

چیزی که عیان بود، عدم تناسب بین هزینه های دولتی و دارایی ها بود. کارگزاران دولتی بدون وقوف به میزان پشتوانه اقتصادی، اقدام به صرف هزینه های هنگفت عمرانی می کردند. در نهایت او سمت مدیرعاملی سازمان برنامه را طبق درخواست شاه (محمدرضا) در شهریور 1333ش قبول کرد. قبل از او اصغر پناهی عهده دار این سمت بود. او پس از کناره گیری از سمت مشاور رئیس صندوق بین المللی پول به ایران بازگشته بود.

اما پس از مراجعتش شاه از او تقاضا نموده بود، به دربار برود و دو سمت به او پیشنهاد نموده بود که یکی از آن ها ریاست شرکت نفت و دیگری مدیریت سازمان برنامه بود. پذیرش این پست ناشی از نگاه او به برنامه ریزی در راستای عمران و صنعتی کردن کشور بود. ابتهاج در همان جلسه ملاقات با شاه اشاره می نماید که باید پول نفت صرف عمران مملکت گردد.

او سه روز پس از بازگشت به ایران (سال1333ش) به ملاقات شاه رفته و راجع به نحوه بهره برداری از درآمد نفت سخن گفته بود. او اولین رئیس سازمان برنامه پس از سقوط دولت مصدق بود که تنها مقام بالادست او شخص اول مملکت و شاه بود و حمایت شاه از او، قدرت اجرایی کردن طرح ها را به سازمان می داد.

در این ملاقات شاه به او گفته بود که می خواهم پول نفت دست کسی باشد که تحت نفوذ احدی قرار نگیرد. در زمان نخست وزیری سپهبد زاهدی در سال 1333ش کار او در سازمان برنامه آغاز شد. محل سازمان برنامه آن موقع در خیابان استخر بود.

شرط ابتهاج برای تقبل این مسوولیت، عدم مداخله شخص نخست وزیر یا هر فرد دیگری در امور این نهاد و نیز مطالعه و آنالیز اسناد و گزارش های آن دستگاه بود. البته طرح ها قبل از اجرایی شدن باید به تایید نمایندگان مجلس شورای ملی می رسید. از بدو ورود به سازمان، ابتهاج تصمیم به تغییر تشکیلات سازمان و نیز ترمیم و پرداخت حقوق اعضای آن گرفت. به این ترتیب از تاریخ 11شهریور همان سال تصدی این سازمان را رسما عهده دار شد.

آنالیز عملکرد برنامه های عمرانی و توسعه ای ایران نشان می دهد که برنامه های اول و دوم عمرانی، مجموعه ای از طرح هایی بودند که جهت گیری اساسی آن ها به سمت بخش های زیربنایی، به ویژه حمل ونقل و ارتباطات و سپس صنعت بود، اما در نتیجه جنبش ملی شدن صنعت نفت، تنها کمتر از 20 درصد کل سرمایه گذاری پیش بینی شده به وقوع پیوست و در نهایت برنامه با شکست روبرو شد.

برنامه سوم عمرانی با هدف در هم شکستن کامل ساختار های سنتی اقتصادی اجتماعی و فراهم ساختن زمینه های توسعه سرمایه داری به اجرا درآمد. راهبرد آن، جایگزینی واردات بود که با سیاست های حمایتی و پایین آوردن نرخ بهره بانکی همراه شد که به نوبه خود منجر به توسعه صنعتی سریع ایران شد.

در سرانجام این برنامه، ساختار های اقتصادی توسعه پیدا کردند و عملکرد مشاهده شده در بسیاری از بخش ها، به نسبت اهداف مصوب در سطح بالاتری قرار داشت. برنامه چهارم و پنجم عمرانی به منظور توسعه سریع صنعتی شدن طرح ریزی شده بودند و موجبات تاسیس 250 هزار واحد صنعتی که 24 درصد آن را تاسیسات بزرگ صنعتی تشکیل می داد، فراهم آوردند.

حیطه اختیارات سازمان برنامه همان طور که گفته شد، اتکای ابتهاج به شخص اول مملکت بود و اگر حمایت های پیدا و پنهان محمدرضاشاه نبود او نمی توانست چهار سال و نیم در برابر اعمال فشار وزیران و نمایندگان دوام آورد؛ بنابراین اختیارات بالفعل او فوق العاده بود و تنها شاه بود که می توانست بر او اعمال قدرت کند.

او با حمایت شاه توانست در جریان تصویب برنامه عمرانی هفت ساله دوم کشور، اختیارات گسترده ای از مجلس بگیرد و عملا سازمان برنامه را مستقل از دولت اداره کند. شیوه مدیریت او مقتدرانه بود و با هرگونه ناراستی و سستی زیردستان یا درخواست های غیرقانونی دیگران به تندی و خشونت برخورد می کرد؛ بنابراین دشمنان زیادی داشت و چهره محبوبی در میان سیاستمداران آن دوران به حساب نمی آمد.

ناگفته نماند، رد پای مخالفت های هیات وزیران و نمایندگان مجلس شورا و نیز واکنش های آن ها به عملکرد ابتهاج در سازمان برنامه را می توان در اسناد آن موقع سازمان مربوطه دید.

در یک گزارش سندی آمده است که طی دوران مدیریت ابتهاج بر سازمان برنامه، به قدری نقدها علیه او در جرائد و در بین مجلسین زیاد بوده و در ماه های آخر افزایش یافته که کسی فکر نمی نموده دوباره ابتهاج عهده دار مقام ریاست این سازمان گردد.

اما عملا کار او بسیار سخت بود و تقریبا تمام هیات وزیران و نمایندگان مجلس شورا، با او مخالف بودند. ابتهاج می خواست برای اطمینان از صحت انجام امور، دو دستگاه مختلف در آنجا با عناوین دفتر اقتصادی و دفتر فنی ایجاد کند و همین طور نیز شد. در ایجاد دومین دفتر (فنی) با وجود کمیسیون برنامه که قابلیت تامین اعتبار و ایجاد دفتر قانون گذاری را داشت، مسائل کمتری وجود داشت.

اما تاسیس دفتر اقتصادی ابتهاج را با مسائل عدیده ای روبرو کرد؛ طوری که او ناچار شد اعتبار ایجاد آن دفتر را از جای دیگری تامین کند. در زمینه استخدام نیروی متخصص اقتصادی از یوجین بلاک که آن موقع ریاست بانک جهانی را برعهده داشت، یاری گرفت که البته یاری های قابل توجه بلاک نیز بسیار کارساز واقع شد (زیرا در آن موقع ایران به لحاظ پرداخت های بین المللی و تشکیلات دولتی دارای حسن شهرت نبود و متعاقب آن کسی حاضر نبود برای همکاری در این زمینه به ایران بیاید.) ابتهاج صفی اصفیاء را به ریاست دفتر فنی و خداداد فرمانفرماییان را به ریاست دفتر اقتصادی برگزید. سازمان مذکور فاقد دیناری پول بود و ابتهاج، با استفاده از روابط گسترده خود با مقامات خارجی برای پرداخت حقوق کارشناسان از بنیاد فورد یاری گرفت.

در کتاب توسعه در ایران، از سال (57-1320ش) که شامل خاطرات سه تن (منوچهر گودرزی، عبدالمجید مجیدی و خداداد فرمانفرماییان) از اشخاص برجسته سازمان برنامه است، شرح داده شده که ابتهاج با توسل به این اشخاص و حتی در بعضی موارد (درمورد منوچهر گودرزی) لغو قرارداد های شغلی و حرفه ای آن ها در آمریکا سعی داشته از تخصص آنان در تشکیلات سازمان برنامه استفاده کند.

نباید از نظر دور داشت که دو مساله اساسی پیش روی ریاست جدید سازمان قرار داشت: اولا سامان دادن به امور و برنامه هایی که از قبل (طی برنامه هفت ساله اول عمرانی) آغاز شده، اما به اتمام نرسیده بودند. دوم فراهم کردن مقدمات تهیه برنامه عمرانی دوم.

در اسناد سازمان برنامه به لزوم داشتن برنامه تاکید شده است.

سازمان برنامه نه تن ها به برنامه ریزی برای کل کشور می پرداخت، بلکه مجری طرح ها نیز بود؛ راهسازی می کرد، سد و فرودگاه می ساخت، کارخانه روغن زیتون داشت و آن وقت باید ذوب آهن نیز داشته باشد. این سازمان حتی مسوولیت مبارزه با مالاریا را نیز برعهده داشت. گفتیم که ابتهاج با اختصاص دادن بخش اعظم درآمد نفت به خرید تسلیحات نظامی شدیدا مخالفت داشت.

او خیال داشت با یاری شاه پول نفت را به مصارف عمومی مردم برساند، طوری که مردم احساس نمایند در این درآمد سهیم شده اند. یکی از وجوه این مصارف عمومی، برنامه های عمران شهری بود. ابتهاج قصد داشت به شهر های دارای شهرداری یاری کند تا برای اجرا کردن طرح های توسعه شهر خود مانند لوله کشی آب آشامیدنی، آسفالت خیابان ها و... انتظار تامین 50 درصد بلاعوض اعتبار مورد احتیاج را از سازمان برنامه داشته باشند.

ارزیابی کلی از سازمان برنامه در دوران ریاست ابوالحسن ابتهاج: ابتهاج نزد همکارانش معروف بود به اینکه به نیرو های خارجی و خصوصا آمریکایی ها بیش از کارشناسان داخلی بها می دهد. حتی گفته اند که در دوره او به آن صورت کار برنامه ریزی صورت نگرفت و فقط سعی بر اجرای چند طرح صنعتی شد.

باید گفت: آن طور که از منابع بر می آید و نیز همان گونه که ابتهاج در کتاب خاطرات خود به آن اشاره نموده، در دو سال اول ریاست سازمان برنامه عملا فقط به مطالعه گزارش ها و اسناد فعالیت این سازمان در دوران شش ساله قبل پرداخت و این مطلب نشان می دهد که اقدامات سازمان برنامه در زمان او زیاد هم بی برنامه نبوده است.

در یکی از گزارش های حزب ایران با عنوان ابتهاج و اعضای موثر حزب ایران در خصوص اینکه ابتهاج در راس سازمان برنامه واقع شده است، سازمانی که بودجه و اعتبار آن در سال متجاوز از دو هزار میلیون است و با وجودی که انتظار می رفته پس از سرانجام چهار سال سمت ریاستش در مقام سفارت کبری به ایتالیا برود؛ اما همچنان در این مقام (ریاست سازمان برنامه) ابقا شده است.

نکته مهمی که در این گزارش به چشم می خورد، این است که در زمان انحلال حزب ایران، او بدون توجه به زدوبند های سیاسی و حزبی بعضی از اعضای این حزب را به کار گرفت و با صدور چند حکم، ادامه خدمت چند نفر از اعضای موثر حزب ایران را تمدید کرد و خصوصا اینکه به مهندس زنجانی (عضو فعال حزب ایران) شغل مهمی محول کرد. علاوه بر این از مردانگی او تمجید شده است.

ابتهاج استدلالش این بوده که عضویت در حزبی که دکترین آیزنهاور را قبول دارد، جرم نیست و نباید این چنین افرادی را محکوم و منفصل از حقوق اجتماعی کرد.

علاوه بر این، ابتهاج در بدو امر سعی براستفاده از کارشناسان ایرانی تحصیل نموده غرب کرد. به نظر می رسد تعمدی بر سر استخدام نیرو های کارشناس خارجی نبوده و قطعا ایران به عنوان یک کشور درحال توسعه شرایط نامناسب تری نسبت به کشور های اروپایی و آمریکا داشت. صرف استفاده از کارشناسان خارجی، نماد بیگانه دوستی و بی اعتنایی به ایرانیان نیست، کما اینکه ما در ادوار قبلی نیز در سطح دولتی و در مقیاس گسترده تری اقدام به استخدام مستشاران خارجی نموده ایم.

علاوه بر این، او با استخدام منوچهر گودرزی، خداداد فرمانفرماییان و عبدالمجید مجیدی که همگی ایرانی و تحصیلنموده خارج از کشور بودند، ثابت کرد که تمایل به استفاده از نیرو های متخصص بومی موجود دارد. یکی از همکاران او در سازمان برنامه در این مورد گفته است: سیاست ابتهاج در استفاده از خارجیان در کار اجرای طرح های عمرانی به نظر من صحیح بود، چون راه چاره دیگری نداشت.

از مقاله ای به قلم پروانه نادرنژاد، پیغام بهارستان، دوره دوم، سال چهارم، شماره 16، تابستان 1391