آرامش در حضور دیگران؛ سینمای ایران یک شانس تاریخی را از دست داد - دیتاپد

بهناز شیربانی| آرامش در حضور دیگران نخستین اثر بلند ناصر تقوایی همیشه جایگاه ویژه ای در تاریخ سینمای ایران داشته. فیلمی با اقتباس از اثر تحسین شده غلامحسین ساعدی واهمه های بی نام و نشان که در عین وابستگی به متن، دارای ویژگی های بسیاری است که در ادامه با احمد طالبی نژاد، منتقد صاحب نام سینما، درباره وجوه مختلف آن بیشتر صحبت کردیم.

آرامش در حضور دیگران نخستین اثر بلند تقوایی است، اثری اقتباسی که بسیار وفادار به کتاب است، به ویژه ویژگی نوشته های ساعدی که اساسا روایت تنهایی آدم هاست، در این فیلم به زیبایی تصویر شده. ابتدا درباره فضای روان شناختی فیلم و اقتباس از اثر تحسین شده ساعدی صحبت کنیم.

آرامش در حضور دیگران یکی از سه فیلمی است که سینمای ایران را وارد مرحله تازه ای از حیاتش کرد. اواخر دهه 40 جریان موسوم به موج نوی سینمای ایران شروع شد. یکی از ویژگی های مهم این جریان این است که به نوعی برای نخستین بار ادبیات اجتماعی ایران را با خودش همراه کرد.

آرامش در حضور دیگران و گاو از دو داستان کوتاه غلامحسین ساعدی اقتباس شدند و پس از آن تعداد قابل توجهی فیلم بر مبنای ادبیات داستانی معاصر ایران ساخته شد که اغلب آن ها فیلم های ارزنده و ماندگاری شدند؛ اما سه فیلم قیصر، گاو و آرامش در حضور دیگران که شروعگر جریان موج نو بودند، هیچ شباهتی به هم نداشتند.

ممکن است که برخی فکر کنند موج نو با یک تصمیم قبلی پدید آمد یا عده ای دور هم نشستند که تصمیم به انجام چنین کاری بگیرند و مثلا خودشان را از جریان فیلمفارسی جدا کنند؛ اما ماجرا به هیچ وجه این نیست، به ویژه در این سه فیلم که محصول یک دوره تاریخی هستند و داستان هایشان در دهه های 30 و 40 یعنی دوران پس از کودتا نوشته شدند؛ دورانی که عملا شاهد ورود پدیده های فرهنگی نوین از سینمای اروپا و آمریکا به ویژه ادبیات اروپا به کشورمان بودیم.

در آن سال ها که بعد ها به شکل گیری ادبیات اجتماعی ایران در دهه 40 انجامید، شاخه های مختلفی در این حوزه به وجود آمد. از جمله نوعی از ادبیات که به عنوان رئالیسم سوسیالیستی می شناسیم و سردمدار این جریان، زنده یاد دکتر غلامحسین ساعدی است. او در این زمینه نمایش نامه ها و داستان های کوتاه چشمگیری دارد.

ساعدی در مجموعه واهمه های بی نام ونشان که داستان آرامش در حضور دیگران بر مبنای آن ساخته شده، به نوعی وارد جریانی می گردد که امروز آن را به عنوان رئالیسم جادویی می شناسیم که برخی تصور می کنند این نوع ادبیات از آمریکای لاتین سرچشمه گرفته است.

با عرض معذرت از تمامی پژوهشگران ادبیات داستانی باید بگویم ریشه های رئالیسم جادویی در قصه گویی ایرانی است. از داستان گویی هایی که بر مبنای واقعیت و تخیل شکل می گیرند، از افسانه ها تا برخی داستان ها که در فرهنگ عامه می شناسیم مثل قصه های مادربزرگ هایمان. در داستان واهمه های بی نام و نشان رگه هایی از این نوع نگاه (درهم آمیزی واقعیت و تخیل) وجود دارد.

البته که یکی از شاخصه های نوشته های ساعدی نوعی مرگ آگاهی در شخصیت هایش است و البته وهمی که در فضای اغلب آثارش دیده می گردد که در آرامش در حضور دیگران هم به خوبی تصویر شده است.

بله. وهمی در فضای کلی این داستان وجود دارد که با وجود اینکه یک داستان کاملا رئالیستی است، مخاطب احساس می کند که چیزی که عموما به اسم جادو، رؤیاپردازی یا تخیل می شناسیم در آن حضور دارد. البته در داستان گاو از مجموعه عزاداران بیل هم این حس وجود دارد.

ناصر تقوایی از جمله کارگردان هایی است که در ساخت فیلم بلند ریسک بزرگی کرد و با اقتباس از اثری داستانی پا به سینما گذاشت، در دورانی که نپذیرفتن چنین فیلمی از طرف عامه مردم قابل حدس بود.

بله. تقوایی فیلم سازی را با ساخت فیلم های مستند یا حتی گزارشی برای تلویزیون شروع کرد؛ چراکه کارمند تلویزیون بود. او و برخی دیگر از فیلم سازان مورد حمایت فرخ غفاری قرار داشتند که آن زمان در تلویزیون صاحب نفوذ بود و منشأ خدمات زیادی به سینما و تلویزیون ایران شد.

در آن زمان تعداد زیادی از فیلم سازان جوان از جمله پرویز کیمیاوی، ناصر تقوایی و... را جذب کرد. این نکته هم قابل ذکر است که در آن زمان دو جریان که مدیریت فرهنگی جامعه را بر عهده داشتند، یعنی وزارت فرهنگ و هنر و سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران در دست دو نفر از بستگان خاندان پهلوی بود و این دو به نوعی رقابت تنگاتنگی با هم داشتند. وقتی وزارت فرهنگ و هنر فیلم گاو را ساخت، بعد از مدتی رادیو و تلویزیون هم فیلم آرامش درحضور دیگران را تهیه کرد، البته نه به صورت مستقیم بلکه این فیلم مشارکتی تولید شد و رقابت این دو نهاد در آن زمان کاملا مشهود بود.

تقوایی پیش از ساخت نخستین فیلم بلندش کارمند تلویزیون بود و تصمیم گرفت برای ساخت اولین فیلم سراغ اقتباس از یک اثر ادبی برود. هر چند پیش از آن فکر فیلم سه قاپ هم از ذهنش گذشت.

اما در نهایت آن فیلم را فیلم ساز دیگری کارگردانی کرد. نکته اینجاست که در آن زمان بخش خصوصی زیر بار هزینه تولید چنین فیلمی نمی رفت و به طورکلی بخش خصوصی تمایلی به تولید فیلم هایی که ستاره ای در آن ها نبود، نداشت؛ بنابراین تقوایی و دوستانش تصمیم می گیرند تعاونی تشکیل بدهند و فیلم آرامش در حضور دیگران را در آن تعاونی تولید کنند که عباس گنجوی تدوینگر برجسته که تدوین فیلم را بر عهده داشت هم در این تعاونی بود.

این نکته هم جالب است که آرامش در حضور دیگران از نخستین فیلم هایی است که با صدای سر صحنه گرفته شده و از صدای دوبلور ها استفاده نشده است. درنهایت می توان گفت فیلم آرامش در حضور دیگران نخستین محصول بخش خصوصی با سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران محسوب می گردد.

در این دوره تاریخی فیلم قیصر با جرح و تعدیل هایی مجوز اکران می گیرد و فیلم های گاو و آرامش در حضور دیگران توقیف می شوند و امکان نمایش عمومی پیدا نمی کنند. آرامش در حضور دیگران راهش را به جشنواره های خارجی باز می کند و جوایز معتبری می گیرد و بعد در جشن هنر شیراز، آن هم با پادرمیانی فرخ غفاری برای عده ای از روزنامه نگاران و میهمانان جشنواره به نمایش گذاشته می گردد که البته همین موضوع باعث توقیف طولانی مدت تر فیلم می گردد.

این بحث ماجرای مفصلی است که اگر مخاطبان این مطلب کنجکاو زوایای مختلف آن باشند، می توانند به کتاب به روایت ناصر تقوایی تألیف من مراجعه کنند. در این کتاب تقوایی توضیح می دهد که در جشن هنر شیراز چه اتفاقاتی برای فیلم افتاد و چطور سال ها آرامش در حضور دیگران توقیف شد.

اما درنهایت اکران های محدودی گرفت.

بله. این فیلم نمایش گسترده ای پیدا نکرد. مدتی در سینما کاپری سابق به نمایش گذاشته شد و مدتی بعد هم اکران های محدودی داشت. اتفاقا فروش بدی هم نداشت. البته نه در قیاس با فیلمفارسی هایی که آن زمان اکران می شدند.

آرامش در حضور دیگران فیلمی نبود که برای مخاطب عام ساخته شده باشد؛ چراکه مخاطب عام نه حوصله چنین فیلم هایی را داشت نه تمایلی. این فیلم به هیچ وجه جنبه سرگرمی برای عامه مردم را نداشت. فیلم درباره شخصیتی است که در گذشته سرهنگ بوده و بعد از بازنشستگی به شهرستان رفته و مرغداری راه انداخته که در داستان ساعدی بیشتر به سرهنگ و حضورش در شهرستان پرداخته شده است، اما در فیلم بخش زندگی در شهرستان را نمی بینیم.

داستان سرهنگ برای مخاطبان این فیلم از جایی شروع می گردد که بعد از مدت ها همراه با همسر جوانش به خانه اش در تهران برمی گردد و دو دختر و کلفتشان در این خانه زندگی می کنند. در این فیلم نباید از بازی درخشان ثریا قاسمی و اکبر مشکین غافل شد. یکی از بهترین سکانس های فیلم جایی است که سرهنگ در خیابان از مقابل دانشکده افسری می گذرد.

در آن سوی نرده ها سربازان با گام های پایدار رژه می فرایند و در این سو سرهنگ را می بینیم که با گام های لرزان با همان ریتم حرکت می کند و اشاره ای است به جوانی سرهنگ و موقعیتی که از دست رفته است. سرهنگ وقتی به خانه اش در تهران برمی گردد، متوجه می گردد که دخترانش به نوعی دچار فساد هستند که مضمون فیلم را همین موضوع تشکیل می دهد.

سرهنگ عمری برای برقراری نظم و امنیت در جامعه تلاش کرده و درنهایت می بیند این امنیت ساختگی حتی در زندگی خصوصی خودش هم تأثیر نداشته و دو دخترش در آستانه تباهی هستند. این مضمون جسورانه ای در زمان خودش محسوب می گردد. می توان گفت آرامش در حضور دیگران نخستین فیلم سیاسی است و با شرایط حاکم بر نظام سابق برخورد می کند و به همین دلیل نیز فیلم همیشه با محدودیت و توقیف روبه رو بود.

فکر می کنید آرامش در حضور دیگران در میان آثار تقوایی از چه جایگاهی برخوردار است؟

برای هر فیلم سازی نخستین ساخته سینمایی بلندش اهمیت بسیاری دارد و فیلم های بعدی را می توان با آن قیاس کرد. نخستین فیلم های آقای کیمیایی و مهرجویی منتسب به جریان فیلمفارسی هستند. آقای مهرجویی در نخستین اثر بلندش به سراغ ساخت الماس 33 رفت که به هیچ وجه بیانگر استعداد فوق العاده و نگاه عمیقی که بعد ها مهرجویی در سینمایش بروز داد، نیست.

خوشبختانه این فیلم در گیشه باخت؛ چراکه اگر فیلم پیروزی بود، هیچ بعید نبود مهرجویی که تازه از فرنگ آمده بود و خیلی با شرایط فرهنگی حاکم بر سینمای کشور آشنا نبود، در دام فیلمفارسی بیفتد. کمااینکه بسیاری از فارغ التحصیلان دانشکده های سینمایی از جمله خسرو پرویزی در دام فیلمفارسی افتادند و هرگز نتوانستند فیلم دلخواهشان را بسازند.

با شکست الماس 33 مهرجویی فیلم گاو را ساخت و کیمیایی هم تقریبا با شکست فیلم بیگانه بیا به سراغ قیصر رفت. به نظرم آرامش در حضور دیگران فیلم کمال یافته ای از نظر ساخت و پرداخت نیست و این کاملا طبیعی است. در اولین فیلم بلند داستانی تقوایی خام دستی های کار اول را می توان دید.

با وجود اینکه بازی های خوبی می بینیم، اما گاهی بازی های بد هم به چشم می خورد. مثلا بازی زنده یاد منوچهر آتشی که شاعر اجتماعی آن دوران بود و یکی از نقش های مهم فیلم را با نام خودش ایفا کرد. در این فیلم چهار شاعر به عنوان بازیگر نقش آفرینی کردند.

محمدعلی سپانلو که نقش جوان خوش گذرانی را ایفا کرد. پرتو نوری علا که آن زمان همسر سپانلو بود و علی نراقی که در فیلم نقش محوری دارد که حضور آن ها به فیلم وجه فرهنگی دیگری بخشیده و آن را از فیلم های عامه پسند متمایز می کند. جالب است در گفت وگویی که با تقوایی داشتم وقتی دلیل بد بازی کردن آتشی را پرسیدم، گفت: به این دلیل که آتشی آدم کم رویی بود و خجالت می کشید بازی کند.

اول قرار بوده محمود مشرف زاده تهرانی ملقب به م-آزاد، شاعر معروف این نقش را بازی کند که او هم خجالتی بود و از بازی در این فیلم امتناع کرد. در نتیجه آتشی انتخاب شد. در عوض بازی خوب اکبر مشکین و ثریا قاسمی و مسعود اسدالهی را می بینیم که بازیگران حرفه ای این فیلم بودند.

با همه این ها آرامش در حضور دیگران در قیاس با فیلم های بعدی تقوایی فیلم درجه یکی محسوب نمی گردد، با اینکه ارزش تاریخی بسیار بالایی دارد و قابل توجه است. تقوایی بعد ها با فیلم های صادق کرده که البته متأثر از پیروزیت های فیلم قیصر ساخته شد و به لحاظ تماتیک با مضمون قیصر که به دنبال انتقام شخصی است، ساخته شد و بعد فیلم بی نظیر نفرین را ساخت که باز هم اقتباس از یک داستان معاصر از ادبیات اروپای شرقی است.

درنهایت سریال درخشان دایی جان ناپلئون که به نظرم هیچ کدام از ساخته های تقوایی حتی ناخدا خورشید به پای آن نمی رسد.

واهمه های بی نام و نشان یکی از درخشان ترین آثارساعدی است، در این اثر هم با نوعی مرگ آگاهی سروکار داریم و شخصیت هایی که ابعاد متفاوتی دارند. تقوایی تا چه حد در به تصویرکشیدن این شخصیت ها پیروز است؟

تقوایی اساسا در همه فیلم نامه ها و فیلم هایش دو شمشیر بُرّا دارد که به نظرم او را در جایگاه خاصی قرار می دهد. دیالوگ نویسی و شخصیت پردازی که خب البته دیالوگ نویسی بخشی از شخصیت پردازی است. اگر دقت کنید در فیلم سرهنگ کم حرف و قاطع است و همیشه در مقام دستوردهنده و فرمانده حضور دارد و این با شخصیت نظامی سرهنگ هماهنگ است.

در عوض شخصیت زن سرهنگ بسیار مهربان و آرام است؛ چراکه معلم است و نوع دیالوگ نویسی تقوایی در فیلم متأثر از داستان اصلی است. نمونه درخشان دیالوگ نویسی او را در ناخدا خورشید می بینیم. اما آرامش در حضور دیگران محصول مشارکت ساعدی و تقوایی است.

ساعدی در داستان نویسی یکی از معدود نویسندگانی است که شخصیت های خوبی خلق کرده. داستان های اجتماعی اش در دوران خودش محبوبیت زیادی داشت و برخی از این داستان ها بسیار قوی و غنی هستند. کما اینکه نویسندگان دیگری که رویکرد رئالیسم سوسیالستی در نوشته هایشان بود، ازجمله درویشیان ممکن است الان محبوبیت زیادی نداشته باشند.

اما واقعیت این است که در دوران خودشان توانستند فضای اجتماعی ایران را در داستان هایشان تصویر کنند، به همین دلیل آثار آن ها در دوران خودشان مورد ممیزی های سفت و سخت قرار گرفت.

اما به هر حال در فیلم با شخصیت های پرورده ای که محصول مشترک ساعدی و تقوایی است روبه رو هستیم که بعد ها جزء ویژگی های کار تقوایی محسوب می گردد. تقوایی در جای دیگری از گفت وگویش با من اشاره کرد: اگر شخصیت و دیالوگ ها درست نوشته گردد، بازیگر نمی تواند بد بازی کند و این نکته بسیار مهمی است.

آرامش در حضور دیگران از جمله آثاری است که قهرمان محور است و قهرمانش یک زن است و این شمایل به زیبایی تصویر شده است. البته سرانجام درخشانی که ماندگاری اش را صدچندان می کند. نظر شما چیست؟

بحث قهرمان محوری در این فیلم وجود دارد و معتقدم شخصیت اصلی فیلم سرهنگ قهرمان این فیلم است و اگرچه در کنارش همسرش هم حضور دارد و او هم می تواند نمادی از زنان مطیع باشد که در جامعه مردسالار ما همیشه وجود دارند.

ما شخصیت سرهنگ را به عنوان محور می بینیم و باقی آدم ها حول این محور حرکت می کنند. در سکانس سرانجامی فیلم می بینیم در استفراغ خودش غرق می گردد و این یکی از جسورانه ترین نکاتی است که در فیلم وجود دارد که چنین موجودی قهرمان یک درام اجتماعی است، برخلاف جریان فیلمفارسی که معمولا جوانان برومند و خوش تیپ قهرمان بودند، اما در سکانس آخر آرامش در حضور دیگران می بینیم که مرگ سیاه و تلخ این آدم به نوعی اشاره ای است نه صریح و روشن که بعد ها در عرصه سیاسی شاهدش بودیم، به مرگ شاه که به چه شکل تلخی زندگی اش سرانجام پذیرفت. قصد ندارم بگویم تقوایی این را پیش بینی کرده بود که شاه دچار چنین وضعی می گردد.

بحث حس هنری است که به این شکل متجلی شده. سرهنگ که عمری را با قدرت نمایی و البته قدرت پوشالی زندگی کرده، حالا در چه شرایط حقیرانه ای این جهان را ترک می کند. البته منیژه در واپسین لحظات به دادش می رسد و در شاعرانه ترین نمایی فیلم، وقتی حتی لیوانی پیدا نمی کند که با آن به سرهنگ آب بدهد، به قول عوام آب را با مشتش برمی دارد و سرهنگ جرعه ای می نوشد و در دم جان می دهد.

اشاره تلخی است به سرنوشت قدرقدرتی که به چنین روزگاری افتاده. همان طور که اشاره کردم دو فیلم گاو و آرامش در حضور دیگران توقیف شدند و در زمان خودشان امکان نمایش پیدا نکردند و برنده این جریان فیلم قیصر شد که یک جریان اجتماعی را به وجود آورد و فیلم های اعتراضی و تلخی به تبعیت از آن ساخته شدند.

اگر آرامش در حضور دیگران و گاو در زمان خودشان امکان اکران عمومی پیدا می کردند، احتمال می رفت موج نوی دیگری به وجود می آمد. درواقع موج نویی که بعد ها به وجود آمد، گستره وسیعی نداشت و اندک کارگردان هایی بودند که در این جهت حرکت می کردند. مثل اربی اوانسیان یا پرویز کیمیاوی، فرمان آرا و اصلانی.

واقعیت این است که سینمای ایران یک شانس تاریخی را از دست داد و فیلمفارسی ساز ها از پیروزیت قیصر سوءاستفاده کردند و جریانی در سینمای ایران شکل گرفت که به ظاهر اعتراضی بود، اما در نهایت حاصلش چیزی نبود جز دفاع از آدم هایی که دشمن جامعه سالم هستند. به قول تقوایی اگر فیلم حاج آقا اکتور سینما با پیروزیت اکران و حمایت می شد چه بسا از همان ابتدا دارای یک سینمای وزین تر و بهتر بودیم.

به هر تقدیر آرامش در حضور دیگران و گاو تأثیرات خودشان را بر نسل بعد از خودشان گذاشتند و سینمای اجتماعی ایران به خصوص در 40 ساله اخیر مدیون ارزش های نهفته در این دو فیلم است که به مروز زمان کشف شدند.